عواﻣﻞ ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ ﻣﺤﯿﻂ ﮐﺎر: ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ رﯾﺴﮏ و ﺗﻀﻤﯿﻦ ﺳﻼﻣﺖ ﺷﻐﻠﯽ

عوامل فیزیکی محیط کار بخش جدایی‌ناپذیر از حوزه بهداشت حرفه‌ای (Occupational Health) و ایمنی و بهداشت (HSE) هستند. این عوامل به هر گونه انرژی، نیرو یا شرایط فیزیکی موجود در محیط کار اطلاق می‌شود که در صورت عدم کنترل و قرار گرفتن در معرض سطوح غیرمجاز، می‌تواند باعث ایجاد بیماری‌های شغلی، افت عملکرد، کاهش بهره‌وری و حوادث شود. مدیریت مؤثر عوامل فیزیکی، ستون اصلی برای ایجاد یک محیط کار ایمن، سالم و مطابق با استانداردهای ملی و بین‌المللی است.

۱. 🌡️ عوامل فیزیکی کلیدی و اثرات آن‌ها

مهم‌ترین عوامل فیزیکی که در محیط‌های کاری مختلف نیاز به شناسایی و ارزیابی دارند، شامل موارد زیر است:

الف. سروصدا (Noise)

• تعریف: هرگونه صوت ناخواسته‌ای که می‌تواند موجب آسیب شنوایی یا اختلالات غیرشنوایی شود.
• اثرات:
  • اثرات شنوایی: کاهش موقت یا دائم شنوایی (NIHL).
  • اثرات غیرشنوایی: افزایش استرس، اختلال در تمرکز، افزایش فشار خون، خستگی و افزایش احتمال خطا و حادثه.
• حد مجاز مواجهه (OEL): در ایران و بسیاری از استانداردهای بین‌المللی، حد مجاز ۸ ساعته معمولاً ۸۵ دسی‌بل (dB) است.

ب. ارتعاش (Vibration)

• تعریف: حرکت نوسانی مکانیکی که از طریق ابزار، ماشین‌آلات یا کف، به بدن کارگر منتقل می‌شود.
• انواع:
  • ارتعاش تمام بدن (Whole-Body Vibration – WBV): انتقال از طریق نشستن یا ایستادن (مانند رانندگان ماشین‌آلات سنگین).
  • ارتعاش دست و بازو (Hand-Arm Vibration – HAV): انتقال از طریق گرفتن ابزارهای دستی (مانند چکش برقی یا اره).
• اثرات:
  • WBV: کمردرد، آسیب به ستون فقرات و اختلالات گوارشی.
  • HAV: سندرم انگشت سفید (White Finger Syndrome) یا پدیده رینود، آسیب به عروق و اعصاب دست و مفاصل.

ج. روشنایی (Illumination)

• تعریف: میزان نور موجود در محیط کار که برای انجام وظایف بصری مورد نیاز است.
• اثرات:
  • روشنایی کم: خستگی چشم، سردرد، کاهش دقت و افزایش ریسک حوادث ناشی از دید کم.
  • روشنایی زیاد یا خیرگی (Glare): ناراحتی چشمی و کاهش دید.
• استانداردها: استانداردها بر اساس نوع فعالیت تعیین می‌شوند؛ مثلاً کارهای ظریف (مونتاژ قطعات کوچک) به شدت نور بیشتری نسبت به راهروها نیاز دارند.

د. عوامل اقلیمی (حرارت، رطوبت، جریان هوا) (Climatic Factors)

• تعریف: شرایط حرارتی محیط کار که بر تعادل گرمایی بدن انسان تأثیر می‌گذارد (شامل دمای هوا، رطوبت، سرعت جریان هوا و دمای تابشی).
• اثرات:
  • گرمای بیش از حد: استرس گرمایی (Heat Stress)، گرمازدگی، کاهش تمرکز، خستگی زودرس.
  • سرمای بیش از حد: استرس سرمایی (Cold Stress)، کاهش مهارت‌های حرکتی و یخ‌زدگی.
• شاخص‌های ارزیابی: از شاخص‌هایی مانند WBGT (Wet-Bulb Globe Temperature) برای ارزیابی استرس گرمایی استفاده می‌شود.

ه. پرتوها (Radiations)

• تعریف: انتشار انرژی به شکل امواج یا ذرات.
• انواع:
  • پرتوهای یونیزان (Ionizing): مانند پرتو X و گاما (در مراکز رادیولوژی یا آزمایشگاه‌های هسته‌ای).
  • پرتوهای غیر یونیزان (Non-Ionizing): مانند پرتوهای فرابنفش (UV)، مادون قرمز (IR)، لیزر و میدان‌های الکترومغناطیسی (در جوشکاری، کوره‌ها یا مخابرات).
• اثرات: آسیب به سلول‌های بدن، سوختگی‌های پوستی، آب مروارید، و افزایش خطر سرطان.

۲. 🔬 مراحل مدیریت و کنترل عوامل فیزیکی

مدیریت عوامل فیزیکی طبق سلسله مراتب کنترلی (Hierarchy of Controls) انجام می‌شود تا میزان مواجهه کارگر به پایین‌ترین حد ممکن کاهش یابد:

الف. شناسایی و اندازه‌گیری (Recognition & Measurement)

• شناسایی: متخصصین بهداشت حرفه‌ای با بررسی نوع فرایند، ماشین‌آلات و مواد مصرفی، عوامل فیزیکی بالقوه را شناسایی می‌کنند.
• اندازه‌گیری: با استفاده از تجهیزات کالیبره شده (مانند صداسنج (Sound Level Meter)، دوزیمتر صدا (Dosimeter)، لوکس‌متر (Luxmeter) و دماسنج‌های گوی‌سان) میزان مواجهه کارگران با عوامل مختلف اندازه‌گیری شده و با حدود مجاز استاندارد مقایسه می‌شود.

ب. ارزیابی ریسک (Risk Assessment)

• نتایج اندازه‌گیری با حد مجاز مواجهه شغلی (OELs) مقایسه شده و سطح ریسک هر عامل (پایین، متوسط، بالا) تعیین می‌شود. در این مرحله مشخص می‌شود که آیا اقدامات کنترلی فعلی کافی هستند یا خیر.

ج. کنترل‌های مهندسی (Engineering Controls)

این مؤثرترین روش برای حذف یا کاهش عامل خطر در منبع تولید آن است.

• سروصدا و ارتعاش: عایق‌بندی منبع صدا، نصب دیوارهای جاذب صوتی، استفاده از دمپرهای ضد ارتعاش برای ماشین‌آلات.
• حرارت: تهویه موضعی (Local Exhaust Ventilation – LEV)، نصب موانع تابشی، سیستم‌های سرمایشی/گرمایشی مؤثر.
• روشنایی: نصب چراغ‌های مناسب و باکیفیت، بهینه‌سازی رنگ دیوارها و سقف برای انعکاس نور.

د. کنترل‌های مدیریتی (Administrative Controls)

این اقدامات، نحوه انجام کار را برای کاهش زمان مواجهه تغییر می‌دهند.

• تناوب شغلی (Job Rotation): چرخاندن کارگران بین مشاغل پرخطر و کم‌خطر برای کاهش مدت زمان مواجهه روزانه.
• تعیین زمان استراحت: در محیط‌های گرم، تعیین زمان‌های استراحت اجباری در مناطق خنک.
• نظارت بر زمان مواجهه: محدود کردن ساعت کاری برای کارگران در معرض عوامل پرخطر (مانند پرتوها).

ه. وسایل حفاظت فردی (Personal Protective Equipment – PPE)

این کم‌اثرترین روش کنترلی است و باید تنها به عنوان آخرین خط دفاعی یا به عنوان یک راه‌حل موقت استفاده شود.

• سروصدا: استفاده از گوشی‌های ایمنی (Earmuffs) یا پلاگ‌های گوشی (Earplugs).
• ارتعاش: استفاده از دستکش‌های ضد ارتعاش.
• پرتوها: استفاده از عینک‌های محافظ (مانند عینک جوشکاری) یا لباس‌های سربی.

۳. 📜 تعهد موسسه ارتقای سام ایرانیان

موسسه ارتقای سام ایرانیان با درک اهمیت حیاتی مدیریت عوامل فیزیکی، خدمات تخصصی زیر را برای سازمان‌ها و صنایع ارائه می‌دهد:

• سنجش‌های دوره‌ای محیط کار: اجرای دقیق و کالیبره شده‌ی کلیه عوامل فیزیکی (صدا، ارتعاش، روشنایی، حرارت، پرتوها) طبق الزامات قانونی.
• تحلیل و ارزیابی ریسک: ارائه گزارش‌های جامع ریسک، مقایسه با استانداردهای ملی و بین‌المللی، و تعیین اولویت‌های کنترلی.
• آموزش تخصصی: برگزاری دوره‌های آموزشی حرفه‌ای برای مدیران و کارشناسان HSE در زمینه شناسایی، ارزیابی، و روش‌های کنترل مؤثر عوامل فیزیکی.
• طراحی برنامه‌های کنترلی: ارائه راهکارهای مهندسی و مدیریتی برای کاهش مواجهه شغلی و حفاظت از سلامت نیروی کار.

برای ایجاد یک محیط کار سالم، ایمن و مطابق با آخرین استانداردها، با کارشناسان متخصص موسسه ارتقای سام ایرانیان تماس بگیرید.